Podlasczky, trojanki, przylaszczki

    Przylaszczki od wieków pozostają jednymi z najbardziej uroczych zwiastunów wiosny. Szczególne wrażenie sprawiają te spotykane na stanowiskach naturalnych. Z reguły są to grądy (lasy liściaste, gdzie dominują dęby i graby), świetliste dąbrowy i buczyny. Tam okres wczesnej wiosny jest tym bezlistnym, a przez to szarym w konarach i poszyciu pokrytym zasuszonymi jesiennymi liśćmi. W takiej scenerii mieniące się w słońcu niebieskie, różowe i białe kwiaty przylaszczek są prawdziwym objawieniem. A kiedy schylić się, aby przyjrzeć im się bliżej, to zaskakuje fakt, że kwiaty bardzo ładnie pachną – delikatną i słodką obietnicą wiosny. Dla botaniki przylaszczka została opisana jako gatunek przez Carla Linnaeusa (1707-1778), w dziele Species Planetarum (1753), który zaliczył ją do rodzaju Zawilec i nadał nazwę Anemone hepatica. Jednak przez następne wieki większość botaników w swoich pracach wyraźnie rozdzielała te dwa rodzaje – Hepatica i Anemone. Ostatnie lata badań nad drogą rozwoju i zmianami ewolucyjnymi rodzaju Anemone wykazały, że przylaszczka jest bardzo blisko powiązana z niektórymi gatunkami zawilców, czyli powraca się do prawidłowości jakie wykazał Linneusz.

Czytaj więcej...

Sangwinaria, której mogło nie być

   W pierwszych dniach kwietnia roku 1916, Guido von Webern postanowił dokładnie sobie obejrzeć nabytą zeszłej jesieni siedmioakrową posiadłość. A była jedną z najładniejszych w całym Dayton (Ohio, USA) – położona poza centrum miasta, u zbiegu Turner Road i North Main Street. Jeśli dzisiaj skorzystamy z Google Earth i wybierzemy się tam na spacer, miejsce to znajdziemy na osiedlu domków jednorodzinnych, na tyłach Walgreens Pharmacy. Najłatwiej tam dotrzeć skręcając za parkingiem apteki i myjnią samochodów, w Grennhill Road i dalej w prawo w Falsom, do Knollview Court. Podążając uliczkami meandrującymi między zielonymi pagórkami, jesteśmy dokładnie na terenie, który tak oczarował von Weberna. Tak jak 100 lat temu rosną tam dęby, lipy, platany, klony i catalpy. Z początkiem XX wieku miejsce to było oazą spokoju, co najwyżej raz dziennie albo i rzadziej, przemknął tylko Ford modelu T. Teraz tam więcej samochodów i domów, choć parterowych i ładnie wkomponowanych w krajobraz. Nic dziwnego, że von Webern będąc wielkim pasjonatem ogrodów i roślin, polubił to miejsce jak tylko je zobaczył. A kiedy już stał się właścicielem tego zakątka, mógł dokładnie przepatrzeć cały rosnący tam botaniczny inwentarz. Poszycie zboczy wzgórza było w stanie zupełnie naturalnym, rośliny rosły tam w najlepsze sobie same, wysiewając się co roku i powiększając stanowiska.

Czytaj więcej...

Gładyszki i galantofile

   Nawet Karol Linneusz, klasyfikując w 1735 roku jako rodzaj roślin, popadł w liryczny nastrój dając imię Galanthus, od greckich słów gala (mleko) i anthos (kwiat). Znane ludziom od wieków znalazły się też w przekazach, legendach, mitach i wierzeniach. W przypowieści biblijnej, Adam i Ewa po wygnaniu z raju muszą na Ziemi przetrwać pierwszą zimę – czas mrozu, śniegu, ciemności i nieurodzaju. Jedyne pocieszenie przychodzi ze strony Anioła, który obiecuje im, że wkrótce nadejdzie wiosna. Znakiem tego są płatki śniegu, które muśnięte jego oddechem zamieniają się w kwiaty jak tylko dotkną ziemi. Tak narodziły się pierwsze przebiśniegi. Święty Franciszek z Asyżu uczynił z nich symbol Nadziei. Zachwycał się widokiem delikatnych kwiatów, będących w stanie oprzeć się największym mroźnym zawieruchom. W zielonych znaczeniach płatków dostrzegał oznaki powrotu wiosny, za niezwykłe uważał zielone liście przebijające się przez śnieg.
   W Anglii, w XIV wieku nadano im nazwę Candlemas Bells – od nazwy święta, które przypada na 2 luty czyli czterdziesty dzień po narodzinach Chrystusa. W kościele ewangelickim jest to Święto Oczyszczenia Marii Panny, a w kościele katolickim Święto Ofiarowania Pańskiego. Tu trzeba wspomnieć, że w Anglii Galanthus nivalis kwitnie już z końcem stycznia, a niektóre jego odmiany nawet z początkiem roku. W ponurych czasach średniowiecza, które zimą były jeszcze bardziej przygnębiające i posępne, przynoszenie w tym dniu zapalonych świec z kościołów do domów miało podnosić na duchu.

Czytaj więcej...

Tulipany, Clusius i Tulipomania

   "Podróżujemy drogą z Adrianopola do Konstantynopola i wszędzie natykamy się na narcyzy, hiacynty i kwiaty, które nazywamy tulipanami. Jesteśmy zaskoczeni, że kwitną w połowie zimy, w tak mało korzystnym czasie dla nich. Prawie nie pachną, niemniej podziwiamy je za piękno i różnorodność kolorów. Turcy uwielbiają te kwiaty". Tak pisał w 1555 roku o tulipanach w swoich listach Ogier Ghiselin de Busbecq (1522-1592), ambasador arcyksięcia Ferdynanda I na dworze Sulejmana Wspaniałego. Używał nazwy łacińskiej tulipa przez podobieństwo kształtu kwiatu do turbanu, którego turecka nazwa to "tulband". Sami Turcy zaś te kwiaty nazywali Lale, co miało wyrażać uwielbienie dla Allacha poprzez używanie tych samych liter, które składały się w skrypcie arabskim na jego imię. Choć anegdota o pierwszym spotkaniu Busbecqa z tulipanami utrzymuje, że nazwę otrzymały przez nieporozumienie językowe. Miało być bowiem tak, że Turcy począwszy od poetów po wojowników, mieli w zwyczaju wpinać Lale w zwoje turbanów. Busbecq zobaczywszy to po raz pierwszy, zachwycił się przede wszystkim samym kwiatem i wskazując na tak przystrojoną głowę, zapytał jej właściciela co to jest. W odpowiedzi usłyszał tulband, bo pytany Turek pomyślał o całym swoim nakryciu głowy, a nie jego części.

Czytaj więcej...

Praying Hands

   Nie ma takiego drugiego rodzaju roślin jak hosty, który na przestrzeni jednego stulecia zrobiłby tak zawrotną karierę w ogrodach całego świata. Najlepszym przykładem powyższego są Stany Zjednoczone, gdzie jeszcze na początku XX wieku ani jedna hosta nie figurowała w tamtejszych katalogach ogrodniczych. A w chwili obecnej liczba znanych tam odmian to 7400, z czego ponad 3/4 przyszło na świat na ziemi amerykańskiej. Hosty dość długo zabiegały o należne im uznanie – czasem przełomu wydają się być lata osiemdziesiąte. To wtedy pojawiły się nowe odmiany o wielobarwnych liściach, które wspaniale zaczęły znajdywać się w ogrodach o już nie tylko typowo japońskich założeniach. Pasji kolekcjonowania uległo wtedy wielu i tak też przytrafiło się to Jerry'emu Williams i jego żonie Lorraine. Nie będąc ogrodnikami z wykształcenia, początkowo myśleli o zaprowadzeniu kilkunastu, no najwyżej pięćdziesięciu host w swojej trzyakrowej posiadłości nad jeziorem Lake Hubert w północnej Minnesocie. Miejsce do uprawy było idealnym, gleba żyzna, a stanowiska ocienione przez starodrzew. Nic dziwnego, że hosty rosły im wspaniale – urzekały pięknem liśćmi i zachwycały zapachem kwiatów.

Czytaj więcej...

Groszek wiosenny (Lathyrus vernus)

   Groszek jak żaden inny. Wprawdzie jest kuzynem powszechnie uprawianego jednorocznego groszka pachnącego (Lathyrus odoratus), to jednak jest to pokrewieństwo dalekie. Lathyrus vernus wyróżnia się wieloletnością i przynależy do bylin, i to tych najbardziej długowiecznych. O wysokiej mrozoodporności – do spotkania nawet w lasach Syberii, a także Kaukazu, Ukrainy i Białorusi. Występuje też w Środkowej i Północnej Europie, w tym na licznych stanowiskach naturalnych w Polsce. Podobnie jak i na wschód od naszych granic, jest rośliną runa leśnego w lasach łęgowych, na grądach, w dąbrowach i buczynach. Rośnie w cieniu, na podłożu chłodnym o znacznej wilgotności. Im zimniej tym toleruje więcej słońca, natomiast w gorące lata na suchych stanowiskach może całkowicie gubić pędy i zanikać, aby odrodzić się ponownie następnej wiosny. Nie jest też jak inne groszki pnący czy też inwazyjny. Ze zdrewniałej karpy wyrastają proste pędy, wysokie do 45cm, sztywne, niepokładające się, bez wąsów czepnych. Z roku na rok roślina ukorzenia się coraz głębiej i przyrasta, jednak powoli i cały czas trzymając zwarty pokrój.

Czytaj więcej...

Codonopsis – daleki krewny żeńszenia

   Pierwsze opisanie rośliny Codonopsis pochodzi z 1751 roku, z księgi chińskiej Bencao Congxin autorstwa Wu Yiluo. Choć są też zdania wielu botaników, że znacznie starsze przekazy dotyczące żeń-szenia mogą być w rzeczy samej o bohaterze tej historii. Codonopsis jako rodzaj roślin kwitnących obejmuje 55 gatunków będących endemitami Wschodniej Azji, czyli występujących tylko w tamtym regionie Ziemi. Najbardziej znane, pozostające również w uprawie rolnej i ogrodowej, to: Codonopsis pilosula i Codonopsis lanceolata. Europejskie synonimy nazwy – Poor Man’s Ginseng (Żeń-szeń biednego człowieka), Asiabell Root (Korzeń azjatyckiego dzwonka) i Bonet Bellflower (Czepek pięknokwiatowy) – z pewnością będą czytelniejsze, wyjaśnią się same w miarę zapoznawania się z opisami i zdjęciami. W polskiej literaturze botanicznej znajdujemy nazwę dziwonistęp, która odnosi się do wrażenia jakie sprawia roślina oraz dzwonkowiec, jako tę opisującą kształt kwiatów. Podobnie jest z terminologią łacińską, gdzie codon znaczy 'dzwon', a opsis to 'podobny do', 'wyglądający jak'.

Czytaj więcej...

Miłki jak Adonisy

   Adonis w mitologii greckiej uosabia piękno, któremu trudno się oprzeć i tu szukałbym zasadniczego związku z naszym ogrodowym zjawiskowym miłkiem. Faktem jest, że był urodziwym młodzieńcem, narodzonym z drzewa mirtowego i ulubieńcem Afrodyty. Pewnym jest też, że odyniec nasłany przez zazdrosnego Aresa rozdarł udo Adonisa i popłynęły krople jego krwi. Z każdej która padła na ziemię wyrósł kwiat adonis (?)... a to już nie wytrzymuje krytyki. Z tego prostego powodu, że kwiaty z krwi powinny być czerwone. Natomiast miłki jak wiadomo, w przeważającej większości odmian są w swoim kolorze żółte. A wspomniane przeze mnie porównywalne piękno roślinne i boskie zakwestionować się nie da. Nie chcę tu burzyć mitów greckich, zauważam tylko z uśmiechem brak logiki w finale. Poza tym oczywiście przyjmuję, że Adonis jest bogiem wegetacji i ponownych narodzin. Poświęcone mu święto Adonie poprzez rodzące się szybko do życia co roku kwiaty i równie szybko zamierające, symbolizują  śmierć i zmartwychwstanie. Podobnie jest z naszymi miłkami – ich piękno jest krótkotrwałe jak boga Adonisa, wkrótce po kwitnących kwiatach roślina zstępuje pod ziemię, aby tam pozostając w stanie wegetacji czekać następnej wiosny.

Czytaj więcej...

Gorzykrot, knotnica, kalka i dziewanna

  Dziewanna znana jest zapewne każdemu jako ozdobna roślina rosnąca tam gdzie ugory, piachy i nieużytki. Nie bez powodu zwykło się mawiać – "gdzie rośnie dziewanna, tam bez posagu panna". Stąd też nieczęstym była gościem w ogrodach polskich gospodyń, za to chodziło się pod las przypatrzeć pięknu jej kwiatów i nazrywać ziela, które pomagało od zawsze na wiele dolegliwości. Z kwiatów wytwarzano odwary i napary, którymi leczono schorzenia dróg oddechowych, w tym tak poważne jak zapalenie płuc i astma, a mieszane z miodem ułatwiały zasypianie i leczyły z bezsenności. Płatki używane do mycia włosów, rozjaśniały je i nadawały połysku. Wyrabiano z nich też powszechnie żółty barwnik. Spożywanie korzenia było pomocne w problemach gastrycznych, a mielone nasiona dodawano do maści na trudno gojące się rany. Bardzo szerokie zastosowanie znajdowały duże i skórzaste liście, zawijano w nie żywność zabezpieczając przed zapsuciem, jak i wkładano do butów chroniąc stopy przed zimnem. Znana była też nalewka spirytusowa na liściach używana do nacierania bolących pleców. Z pędów wyrabiano pochodnie, które moczone w łoju lub wosku paliły się tęczowymi płomieniami. To właśnie z tym ostatnim praktycznym zastosowaniem powiązane są nazwy ludowe dziewanny – gorzykrot, gorzygnot, knotnica i kalka.

Czytaj więcej...